وێنەیەککە مێدیای دونیا ئەمڕۆژانە لە رۆژهەڵاتی نێوەرست و بە تایبەت دونیای عەرەب و ئیسلام بڵاوی دەکاتەوە، بریتیە لە شەڕ و خوینڕژی، کوشت وکۆشتار، سەربڕین و قەتڵی ژن و منداڵ، تەقاندنەوەی شووێنەوارە مێژوویی و کولتوری و ئایینیەکان.ڕاونان و تیڕۆڕ.ئاوارەکردنی خەڵکی بێ دیفاع و کەمایەتیەکان.هەموو ئەوانە لە ئاوێنەی شەڕی مەزهەبی نێوان شیعەو سوننەدا، کە ئەمڕۆ لە سوریەو عێراق دا دەبینرێ، خۆیان نیشاندەدەن.
ئەوەجەهەندەمێکیڕاستەقینە.مانایەکی دیکەی ئەو دیاردەیە ئەوەیە کە رٶژهەڵاتی نێوە راست لە راستیدا ئەمڕۆ لە سەرەتاکانی هەزارەی سێیەمدا، بە قۆناخی چاخەکانی نێوەراست دا تێدەپەرێ.
هاوکارێکی نۆرویژیم، سەرۆکی لقی سەندیکای مامۆستایانی شاری مۆس، بە ناوی بیۆرن توورە بۆی سەیرە کە چۆن دەیان و سەدان ملیۆن ئینسان دەتوانن ئاوا بە ناوی ئیمان و دین و عەقیدە و مەزهەب ئەو بەڵایە بەسەر خۆیان بێنن و بەدەستی خۆیان ئەو مەنجەنیقە بۆ خۆیان داخەن.لەوەش زیاتر سەحنەکانی زەنجیر و قەممە لە خۆدان لە مەراسمەکانی عاشوڕادا، سەنگساری و قەتڵی ناموسی، برینی دەست و قەساس، خەتەنەکردنی کچان بۆ ناوبراو و هاوکارەکانی دیکەم هێندەی دیکەش ئەو وێنەیەی سەرەوە قێزەوەنتر و بێزراوتر دەکەن.
بیۆرن توورە ئەمڕۆ پاش نیوەڕۆ مەیڵێکی بۆ ناردووم و نیگەرانی خۆی سەبارەت بەو هەڕەشە تیرۆریستیانە دەربریوە کە دارودوستە جیهادیەکان لە نۆروێژیان کردوە و بە وتەی مێدیاو پۆلیسی نۆروێژ قەرارە رۆژی دووشەمەی داهاتوو وەک جەژنانەی جەژنی رەمەزان بەڵایەکی وەک ١١ی سێپتامبەر لە ئەمریکا بەسەر نۆروێژیش بێنن.
لەوەڵامدا بۆم نووسی کە ئەو جۆرە هەڕەشانە تەنیاو تەنیا دێموکراسی نۆروێژ بەرینترو کراوەتر و بەهێزتر دەکەن.سێ سال لەمەوبەر کاتێک ڕاستڕەوێکی نۆروێژی جنایەتێکی گەرەی لە نۆرویژ ئەنجامدا و لە کردەوەیەکی تیرۆریستدا دەیان هاووڵاتی کوشت، یان ستۆلتن بێرگ سەرۆکوەزیری ئەوکاتی نۆروێژ، راست چەند سەعات دوای ڕووداوەکە وتی ئەو جنایەتە دێموکراسی لە ولاتی ئێمەدا بەهێزترو رەگ ئاژۆتر دەکات.
هەر بۆیە من پێم وایە جیهادیە پاشەڵپیسەکانی وەک ئیرفان باتای و ئەوانەی دیکەی هاوبیری کە ئەو جۆرە هەرەشانە لە نۆروێژدەکەن بەو هەڕەشەو گوڕشانە تەنیا ئابڕووی خۆیان پتر دەبەن و بەس.بەڵامخراپ ئەوەیە سیگناڵی زۆر نێگەتیڤ لە مرۆڤی موسوڵمان بۆ دەورووبەری خۆیان و بیروڕای گشتی نۆروێژ دەنێرن.
وەختی ئەوەیە ئەو هەڕەشانەبکەینە بە هانە بۆ هێنانە گۆڕی هەندێک قسەوباس کە زۆر پێویستە بێنە گۆر.وەزعی دونیای ئسلام و بەتایبەتی ڕۆژهەلاتی نێوەڕاست بۆ وایە؟
سێسەد ساڵە دێموکراسی دەڕواتە پێش.ئێستا گڵۆباڵیزاسێۆن خێراییەکی زۆرتریشی بە ڕەوتی چوونەپێشی دێموکراسی بەخشیوە.کەچی دەبینین وڵاتانی ئیسلامی نەک هەر هیچ ئامادەییەکیان بۆ خۆسازاندن و بدەو بستان لە گەڵ دێموکراسی و بایەخەکانی نیە، بەڵکوو بە هەموو توانایانەوە بەرانبەری ڕاوەستاون و لەوەش زیاتر دژایەتی دەکەن.خەڵکی وڵاتانی ئیسلامی لە ژێر باری کولتور و فەرهەنگی ئاینی و مەزهەبی خۆیان دا پشتیان وا چەماوەتەوە کە بەر پێی خۆیان زیاتر نابینن.بیرکردنەوەی نەک هەر خەڵکی ئاسایی بەڵکوو بەناو ڕووناکبیرەکانیشمان لە چوارچێوەی تێکستەکانی قورئان و ئەحادیسی نەبەوی تێناپەڕێ.کە هیچیان تێرمینۆلۆژی بیرکردنەوەیەکی مۆدێڕن نین
بەو حاڵەش تەکامولی ئینسانیەت، تکۆلۆژیی هاوچەرخ و شەپۆلە بە هێزەکانی شۆڕشی سەنعەتی و بە جیهانی بوون و گەشەسەندنی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری لە زۆر شوێن پێشکەوتنیان بەسەر ئەو کۆمەڵگایانەشدا سەپاندوە ولە داهاتووشدا بەرەوپێش چوونی پتریان بەسەردا دە دەسەپێنن.
ئەو کردەوە تیڕۆریستیانە و ئەو دژکردەوانەی دارودەستە ئیسلامیە جۆراوجۆرەکان لە بەرانبەر دێموکراسی و چوونەپێشی ئازادیدا لە خۆیانی نیشاندەدەن، شتێک نیە جیا لە لینگە فرتەی سەرەمەرگ.هەموو ئەو کردەوە تیڕۆریستیانەی دارودەستە جیهادیەکان لە سوریا، عێراق و پاکستان و ئەفغانستان و تەنانەت لە وڵاتانی وەک ئینگلیس، ئەمریکا، ئیسپانیا و...دا ئەنجامیان داون یان ئەنجامیان دەدەن شتێک نین جیا لەو لینگە فرتەیە.
بە منداڵی لە بیرمە کە میوانمان دەهات لەو مریشکانەی نێو کولانەمریشکەکەی خۆمان یەکێکمان دەگرت و سەرمان دەبڕی.مریشکەکە پاش هەڵبڕانی قوڕقوڕۆچکەی تا گیانی لەبەر دەردەچوو خۆی هەڵداویشت و خوێنی بە هەرچواردەوری حەوشەکەماندا دەپڕژاند.ئەوە ڕاست ئەو تەمسیلەیەکە تەمەدوونی عەرەبی ئەمرۆ لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا لە خۆی نیشان دەدات.ئەو کوشت و کوشتارە دڕندانەیەی کە برایانی موسوڵمان دەگەڵ یەکتر و دەگەل خەڵکانی بیتاوانی سەرجادەو شەقامەکانی دەکەن، ئەو هەموو خۆتەقاندنەوە و خۆکردنە بۆمبی تایمبەندیکراوە، ئەوەی کە ئەمرۆ دەبینین مزگەوەکان دەکرێنە مقەری هێزە چەکدارەکان و بنکەی پڕۆپاگەندەی سیاسی و حزبی ، ڕاست مەسەلەی مریشکەکەی سەردەمی منداڵیم لێ زیندوودەکاتەوە کە لەتاو گیان لەدەستدان، خۆی هەڵداویشت و خوێنی دەپڕژاندە دورەوبەری خۆی.
چوونکە دێموکراسی و پێشکەوتن هاتوون و دەڕۆنە پێش و ناشگەڕێنەوە دوایە.هەر وەک چۆن موسا و مەسیح و محەمەد مێژوو لە گەڵ خۆی هێناونی، دێموکڕاسی هاتووە و رۆژ بەرۆژ قوڵترو بەرینتر دەبیتەوە.چۆن ئامانجی تەکامول تەکامولی زۆرترە،هەر ئاواش ئامانجی دێموکراسی دێموكراسی زۆرترە.
بەو پی یە دێموكراسی و گڵۆبالێزاسیۆن تادێ پتر دەستی کۆمەڵگا ئیسلامیەکانیش دەگرێ و دەگەڵ خۆی دەیانباتە پێشێ.خۆش و ناخۆش ، بیانەوێ یا نا ،ناچارن لە گەڵ ئەو کاروانە کەون.ئەو کوشت وکوشتارە و ئەو خۆ گێلکردنە لە واقعیەت ، تەنیا رێگای ئەوان سەختر و درێژتر دەکاتەوە.چونکە هیچ رێگایەکی دیکە لە پێش ئەو کۆمەڵگایانەدا نیە، جیا لە ڕێگای دێموکراسی و وەڵامدانەوە بە بانگەوازی زەمان خۆسازاندن لە گەڵ پێداویستیەکانی کۆمەڵگایەکی هاوجەرخ و مۆدێڕن.دەرسێک کە مێژووی کۆمەلگا ئینسانیەکانی دیکە فێرمان دەکات.
دەبێ قبووڵ بکەین کە کۆمەڵگا ئیسلامیەکان ئیدی ناتوانن تەنیا هەر کۆمەڵگایەکی ئیسلامی وەمێنن.نفوز و کاریگەری و هێزو توانای سیاسی و فکری و فەرهەنگی و هونەری و ئەدەبی و سەنعەتی و تکنۆلۆژیی تەمەدوونی رۆژاوایی و تەمەدوونەکانی دیکە شوێن لەسەر خەڵکی ئەو وڵاتانەش دادەنێن، هەر بەو جۆرە کە تەمەدونی ئیسلامی و عەرەبیش رەنگە لە هەندێکبواردا بتوانێ قسەی بۆ گووتن پێ بێ.ڕاستیەکەی ئەوەیە کە تەمەدوونی ڕۆژئاوایی هێندە بە هێزە کە تەنانەت چەقبەستووترین مێشکیش دەخاتە ژێر کاریگەری خۆی.
جێگای داخە کە کۆمەڵگا ئیسلامیەکان نەخشیكی کەمیان لە پەرەسەندی خۆیاندا هەیە.ئەو پەرەسەندنەش کە بەخۆیانەوە دیوە وەک وتمان ئەوە بەسەریاندا سەپاوە و هیچ نەخش و ئیرادەیەکی خۆیانی دەگەڵ دانیە.ئەوە وایان لێ دەکات کە لە سەرەخۆ برۆنەپێش و رێگای خۆیان پڕ زەحمەت و دوورخەنەوە.بۆ ئوورووپا پێشکەتن و کەوتنە سەر جادەی پەرەسەندن و پێشکەوتن سەدان ساڵی کێشا.چوونکە ئەوان مۆدیلێکی ئیلهام بەخشیان نەبوو تا بیکەنە سەرمەشق.لەوەش زیاتر ئەو تکنۆلۆژیە هاوچەرخەشیان نەبوو کە ئەوەتا ئەمڕۆ مرۆڤی خستۆتە سەر شاباڵەکانی و بەرەو قوڵایی ئۆقیانوسەکان و نێو جەرگەی کاکێشانەکان و نێودڵی ئەتۆم و خانە و سێلەکانی لەشی گیانلەبەر و زیندەوەر و مادەی دەبات.ئەوان ئەو رێگا دووروو دریژەیان بۆخۆیان بڕیوە.
موحافەزەکاریی کۆمەڵگا ئیسلامیەکان هێندە باڵا دەستە، کە سەرەڕای ئەو هەموو سەرمەشقە ئیلهام بەخشانەش کە سارستانەتی ڕۆژئاوا لە ئیختیاری ناون، هێشتاش هەرلە کوچەوکۆڵانەکانی چاخەکانی نێوەڕستدا دێن و دەڕۆن و سەرەگێژەیانە.
ئەوەیە کە ئەبووبەکر بەغدادی و خومەینی و بنلادن و جەواهێری و مەڵاعومەر و ئیرفان باتی و کەسانی دیکەی هاوتیپیان شەڕی پارتیزانی و بەقسەی خۆیان جیهادیان لە گەڵ شارستانەتی ڕۆژئاوایی دەست پئکردوە.
ئەگەر ئیرفان باتی و هاوتیپەکانی بۆ بەربەرەکانی دەگەڵ تەمەدونی ڕۆژئاویی دەیانەوێت ئاڵای جیهادی موقەدەسی خۆیان بێننە نۆرۆێژ و لە هۆڵمنکۆڵن بیچەقێنن، هەندێک ڕووناکبیری رۆژهەلاتی نێوەڕاست بە ناوی هەوڵدان بۆ پاڕاستنی هەویەتی میللی و ئیسلامی پاکانە بۆ ئەو موحافەزەکاری و خووینڕێژی و تیڕۆریزمی ئسلامیە دەکەن کە نەک هەر ڕۆژهەڵاتی نێوەڕستی کردۆتە جەهەندەم، بەڵکو قەرارە بۆمباو بارووت وەک نوقڵ چوکلێتی جەژنی ڕەمەزان لە ڕۆژی دووشەممەی دا هاتوودا بەسەر خەڵکێ نۆروێژدا ببارێنن.
ئەوان مەسەلەی پەرەسەندن بە هەویەتی میللی و مەزهەبی و ئایینیەوە وا دەبەستنەوە، کە پەرەسەندن و پێشکەوتن نامومکین دەکات.ئاخر لە کوێی دونیایە هەویەتی میللی و مەهەبێ گەلان بە ئیسلاح کردن و چاکسازی وێران بووە؟ ئەوە تەنیا زەین و بیر و هۆشی دواکەوتوانەی ئەوانە کە بە چاکسازی و ڕێفٶرم تێک دەڕووخێ.
ئەوە حەقی ئەموو کەسە بە دین و مەهەب و هەویەتی خۆی وەفاداربێت.ئەزموونی کۆمەڵگاکانی ڕۆژئاوا ئەوەمان فێردەکات کە دین و مەزهەب و هەویەت لە پرۆسەی پێشکەوتن و پەرەسەندندا قەت لە نێو ناچن.خەڵک لە هەر هەلومەرج و زەمانێکدا، بە گوێرەی پێویستیەکانی ژیانی رٶژانەی خۆیان ، ناکۆکیەکانی نێوان ژیانی رۆژانەی خۆیان و ئەسڵ ونۆڕمە ئاینی و مەزهەبیەکان چارەسەر دەکەن.دین و مەزهەب و پەیڕەوەکانی دین و مەزهەبە جۆراوجۆرەکان لە کۆمەڵگای پێشکەوتووی نۆروێژدا لە هەموو جێگایەکی دیکەی ئەم دونیایە باشتر ڕێزیانلێ دەگیردرێ.هەر کەس چۆنێ پێخۆشە و بە چ زمان و بە چ میتۆدێک تاعەت و خواپەرستی خۆی دەکات نەک هەر ئازادە، بەلکو لە حیمایەتی مادی مەعنەوی و وقانوونی دەوڵەت و کۆمەڵگاشدایە.
لە سەرەتای کاردا لە رۆژئاواش دین و مەزهەب هەربەوجۆرە حەساسیەتیان لە بەرانبەر پێشکەوتن و پەرەسەندندا لە خۆیان نیشان دەدا، بەڵام سەرەنجام دین و مەزهەب توانی خۆی لە گەڵ کۆمەڵگای هاوچەرخ بسازێنێ و نەک هەروەشمێنێ، بەڵکو ئەرکی تەبیعی خۆشی بە باشترین شێوە بەجێبێنێ.
ڕەنگە بوترێت کە ئیسلام دینێ حکومەتە.هەر بۆیە لە گەڵ مەسیحیەت فەرقی هەیە.بەڵام ئەوە ئەرگیومێنتێکی بە هێز نیە.مەسیحەتیش لە دەورانێکی دووروودریژدا، لە هەندێک وڵاتی گەورەو بەهێزی دونیای ڕابردوودا دینی حکومەت بووە.کەچی ئەمڕۆ هیچ ئیدعایەکی لەوجۆرەی نیە.
بەو ئەزموونەی کە حکومەتی جمهوری ئیسلامی لەو سێ دەیەی دواییدا لە ئێراندا لەخۆی نیشانداوە و بەو کارنامە کارەساتخوڵقێنەوە کە بەدەستیەوە داوە، دەبێ ئێستا شک و گومانیك بۆ هیچ کەسێک نەمابێت،کە دینی سیاسی و مەزهەب لە حکومەتدا، هیچ ئیعتبارێکیان نیە.مەگەر لە کوێرە گوندەکانی پاکستان و سودان و ئەفغانستاندا، کەسانی وا هێشتاش هەبن چارەی دواکەوتوویی و بێ نەوایی کۆمەڵگاکانی خۆیان لە دامەزانی حکومەتی دینی دا ببینن.
ئەوەی کە وای کردوە دین و مەهەب لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست و دونیای ئیسلامدا بکەونە دژایەتی لە گەڵ پێشکەوتن و پەرەسەندن و دێموکراسی، خودی دین و مەزهەب نیە، بەڵکو ڕوانگەی مەزهەبیە لە سیاسەتدا.ئەوەش هیچ پێوەندیەکی بە خەڵکی موسوڵمانەوە نیە.تاعەت و خواپەرستی و جێبەجێکردنی فەرائیزی دینی، پێوەندیان بە ژیانی رۆژانەی خەڵکەوەیە وبە سەرەتاییترین ماف و ئازادیەکانی مرۆڤ دادەنرێن و هەموو کۆنڤانسێۆنە نێونەتەوەیەکانی مافی مرۆڤ دەیان پارێزن.بۆیە دین و مەزهەب لە کۆمەڵگا مۆدێرن و پێشکەوتوەکانی وەک نۆروێژدا لە قەڵەمڕەوی فەزای گشتی چۆتەدەر و دەگەڵ ژیانی تایبەتی و خسوسی خەڵ تێکەڵ بووە.با کەس نیگەرانی دین و مەزهەبی خەڵک نەبێت.خەڵک لە پرۆسەی پێشکەوتندا دەتوانن هەم بڕۆنە پێش و هەم دینداری خۆشیان بکەن.ئەزموونی کۆمەڵگا ئیسلامیەکانی وڵاتانی رۆژئاوایی ئەوە بە باشترین شێوە نیشان دەدات.
گیروگرفتی وڵاتانی ئیسلامی خەڵک و ئیعتقاداتی مەزهەبی خەڵکەکە نیە، بەڵکو گەندەڵی سیاسەت و بێ ئیعتمادی بە سیاسەت و مودیریەت و دەوڵەت داری و مۆدێلی حکەموتکردن لەو وڵاتانەیە.خەڵک متمانە یان بە سیاسەت نیە.کێشەی ئەسڵی لەو وڵاتانەدا ئەوەنیە کە خەڵک بیروعەقیدەی دینی و مەزهەبی بە هێزیان هەیە، بەڵکو بێ نەوایی سیاسی و فکری و دەستبەتاڵی فەلسەفی کۆمەڵگاو پێشڕەوەکانیەتی کە ئەو وەزعەیان خوڵقاندوە.
کەواتە بۆ گۆرێنی وەزعی وڵاتانی ئیسلامی و کۆمەڵگا ئیسلامیەکان دەبێ ئیعتبار بۆ سیاسەت بگێرینەوە.ئەوەش تەنیا کاتێک مومکینە کە ڕوانگەی خۆمان و کۆمەڵگاکانمان بۆ دین و مەزهەب بگۆڕین.لە جیاتی ئەوەی کە دین بکەینە وەسیلەی سیاسەت، دەبێ دین لە دەستی سیاسەت و سیاسەتیش لە دەستی دین ڕزگارکەین.ئەوە دەرسێکە کە کۆمەڵگای پێشکەوتوی رۆژئاوایی دەتوانێ بۆ ئێمەی پێ بێ.
Ibrahim Salehrad
27.07.2014
Oslo